Het bestuur bestond in 2023 uit de volgende leden:
– A.J. Barnard, voorzitter
– G.R. de Weger, secretaris
– Mr. P.E. Plasschaert, penningmeester
– M. Overbeek, lid
Als adviseur traden op de heren P. Geelen en H. Meijer.
Het bestuur kwam in 2023 een keer formeel in vergadering bijeen. Waar nodig werd digitaal /telefonisch overleg gevoerd. Tevens waren er voorbereidende overleggen aangaande de Klimijzerprijs en de presentatie van de fietsroute langs Amsterdamse schoorstenen. De Fietsroute is mede uitgegeven in het kader van de door EFAITH – de Europese Federatie van Verenigingen voor Industrieel en Technisch Erfgoed – uitgeroepen jaar (2023) van de Fabrieksschoorsteen. Met steun van de RCE, Heemschut en BOEi.
Op 18 juli waren we te gast in de winkel van Stadsherstel Amsterdam aan de Reguliersgracht waar de door onze voorzitter samengestelde fietsroute langs fabrieksschoorstenen in Amsterdam werd aangeboden aan Stella van Heezik Hoofd Communicatie & Fondsenwerving van Stadsherstel.
Evenals in voorgaande jaren zijn in 2023 een aantal werkbezoeken afgelegd en wel aan: Amersfoort, Amsterdam, Apeldoorn, Coevorden, Doetinchem, Raalte, Ulft, Venlo en Weesp.
In Venlo werd overleg gevoerd met de wethouder monumentenzorg aangaande de schoorsteen van de steenfabriek Canoy Herfkens. De in fabrieksschoorstenen- land bekende leverancier van onder andere van radiaalstenen en ontwerpen van fabrieksschoorstenen. In Coevorden werd eveneens met de wethouder Monumentenzorg gesproken en nu over de schoorsteen van de voormalige coöperatieve aardappelmeelfabriek ‘De Centrale’. Beide schoorstenen hebben onderhoud nodig. Helaas werd door het gemeentebestuur Raalte negatief besloten op het verzoek de schoorsteen van voorheen Timmerfabriek Douma op de monumentenlijst te zetten.
De donateurs ontvingen zowel in mei als in november 2023 weer een nummer van ‘Rookpluimen’ met vele wetenswaardigheden.
Zoals ook in het vorige jaarverslag staat vermeld, valt het boek ‘Fabrieksschoorstenen in Nederland’ nog steeds in de smaak gezien de voortdurende belangstelling en bestellingen. Ook uit het buitenland. Zo ligt het boek nu ook in Spanje bij een collega schoorsteenvereniging de Asociación en Defensa de las Chimeneas y el Patrimonio Industrial de Málaga. Ondertussen begint zich de vraag op te dringen hoe straks verder, want langzamerhand komt het eind van de boekenvoorraad in zicht. Inmiddels is dit jaar een zeer uitgebreid register bij het boek verschenen.
Op 31 maart werd de laatste Klimijzerprijs uitgereikt. Dit keer betrof het een ‘oevre prijs’ voor BOEi, de Nationale Maatschappij tot Behoud Ontwikkeling en Exploitatie van Cultureel Erfgoed, die inmiddels zo’n twintig fabrieksschoorstenen heeft weten te behouden en waarvan er nog zestien in haar bezit zijn. De uitreiking vond plaats in de voormalige DRU-fabriek in Ulft. Waar veel donateurs van STIF bij aanwezig waren. De prijs werd door de directeur van BOEi, Arno Boon, met groot genoegen in ontvangst genomen. Na de prijsuitreiking kreeg het gezelschap de gelegenheid het Dru-complex nader te verkennen.
Externe contacten werden ook dit jaar weer onderhouden met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Harm Meijer Schoorsteenbouw, Donatus, Federatie Industrieel Erfgoed Nederland, Heemschut en BOEi.
Tot slot kan gemeld worden dat STIF gedurende 2023 gemiddeld zo’n 70 donateurs had.
De fabrieksschoorsteen van de voormalige zuivelfabriek in Winsum (Frl.) is door STIF voorgedragen voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst. De formele monumentenbeschrijving is als volgt:
Monumentomschrijving:
Oorspronkelijke Bouw: De schoorsteen, gebouwd in 1897, had een hoogte van 17 meter en een vierkante voet van waalsteen. Bovenop de voet lagen zeven lagen profielstenen, gevolgd door de schacht van handvorm radiaalstenen in grauwe kleur. Deze was versierd met een rechtsom draaiende spiraalvormige band van gele stenen en een vijftienlaagse band met siervormen halverwege.
Aanpassingen: In 1936 werd de schoorsteen verhoogd tot ongeveer 23 meter, waarbij nieuwe rode radiaalstenen werden toegevoegd. De oorspronkelijke schoorsteen van 17 meter werd voor ongeveer 13 meter behouden. De nieuwe stenen werden vermoedelijk ook door Canoy-Herfkens geleverd.
Unieke Versieringen: De schoorsteen heeft een zeldzame spiraalvormige getordeerde band van gele stenen, slechts vijf keer waargenomen in Nederland. Deze bijzondere band maakt de schoorsteen een uniek architectonisch element.
Ouderdom en Zeldzaamheid: De schoorsteen, die in 2022 precies 125 jaar oud is, behoort tot de oudste nog bestaande fabrieksschoorstenen in Nederland. Met slechts 41 oudere schoorstenen in het land en de op een na oudste in Friesland, vertegenwoordigt deze schoorsteen een belangrijke historische periode van industriële ontwikkeling.
Herinnering aan de Zuivelindustrie: De schoorsteen vormt een tastbare herinnering aan de bloeiende zuivelindustrie in Friesland en de geschiedenis van de zuivelfabriek Klimop. De fabriek speelde een cruciale rol in de melkproductie en -verwerking in de regio, wat van grote economische betekenis was voor Winsum en omgeving.
Bijdrage van Liekele Miedema: Het gebruik van de fabriek door Liekele Miedema, die later de naam van zijn bedrijf op de schoorsteen schilderde, onderstreept de continuïteit van de locatie als een centrum voor agrarische productie en innovatie. Miedema’s invloed op de lokale economie en de voortzetting van zijn bedrijf onder de naam DeWulf versterken de cultuurhistorische waarde van de schoorsteen.
Het kostte hen ‘bakken met energie’, maar na jaren strijden voor het behoud van een historisch stukje Apeldoorn hebben Pierre en Marianne Reijerman het voor elkaar. De fabrieksschoorsteen aan de Hoogakkerlaan, een van de drie overgebleven exemplaren in de stad, wordt gerestaureerd. Al is dat niet zomaar even gepiept.
De fabrieksschoorsteen staat sinds 1907 in de straat die grenst aan de Sprengenweg. Meubelmaker Theo Mensing opende daar een wasbeitsfabriek. Ook kwam er een werkplaats met schoorsteen en oven. Die werd gebruikt voor de vervaardiging van porselein, een hobby van Mensing. Verkocht werd het nooit, omdat hij naar verluidt nooit het ‘echte’ porselein wist te maken.
Telde Nederland tijdens de industrialisatie liefst tienduizend fabrieksschoorstenen, dan zijn daar er nu slechts zo’n vijfhonderd van over. Momenteel staan er nog drie fabrieksschoorstenen in Apeldoorn. Ook bij de Nettenfabriek en het Zwitsalterrein. Die laatste is ‘geamputeerd’, aangezien de kop ervan af is.
Een probleempje
Die vrees hadden Pierre en Marianne Reijerman ook lange tijd voor het exemplaar aan de Hoogakkerlaan. Zij wonen sinds 1990 op het terrein en kregen de fabrieksschoorsteen er als een ‘cadeautje’ bij. Zo’n acht jaar geleden raakte het object in verval en bleek restauratie hard nodig. Er was echter één probleem: geld.
De totale kosten van 62.000 euro werden voor meer dan de helft gedekt via gemeentelijke en provinciale subsidies en erfgoedvereniging Heemschut, aangezien de fabrieksschoorsteen een monument is. In het afgelopen jaar kreeg het Apeldoornse stel via donaties nog eens zo’n 10.000 euro binnen.
,,Er was geen instortingsgevaar, maar we zijn toch wel heel dankbaar dat het ons gelukt is. De schoorsteen moet behouden blijven. Dat leeft sterk in de buurt. Daar voelen we ons verantwoordelijk voor”, zegt Marianne.
De restauratie is inmiddels begonnen. Voorman Jaap Mars en zijn collega’s van Harm Meijer, een gespecialiseerd bedrijf in schoorsteen- en ovenbouw, nemen die taak op zich. ,,Dit duurt zo’n vijf weken, want we moeten alle stenen en voegen één voor één uitslijpen en hakken. Van beneden naar boven, zo’n twintig meter. Omdat het keramiek wat harder is, vraagt dat geduld”, legt Mars uit.
Ook de binnenkant wordt gedaan. Mars gaat daarvoor met een stoeltje naar binnen. ,,De schoorsteen is 115 jaar oud, maar binnenin is het voegwerk nog in goede staat. Net als de goed gemetselde kop. Dat is vrij bijzonder.”
De aanvraag betreft het voorstel om de fabrieksschoorsteen van de voormalige zuivelfabriek ‘Klimop’ in Winsum aan te wijzen als gemeentelijk monument. De aanvraag is in de vergadering van de Centrale Adviescommissie van 8 februari 2024 aan de orde geweest. Hierbij waren behalve de eigenaar, Wulff, vertegenwoordigers namens Stichting Fabrieksschoorstenen (STIF) en de gemeente aanwezig. De commissie concludeert dat de schoorsteen zowel vanwege de bijzondere vormgeving (getordeerdeband e.a.) als vanwege het culturtuurhistorisch belang, een monumentale status zeker verdient. Wij adviseren uw gemeente dan ook om over te gaan tot de aanwijzing van de fabrieksschoorsteen tot gemeentelijk monument.
Daarbij doet de commissie de volgende aanbevelingen:
– Niet alleen de schoorsteen op zichzelf, maar ook de locatiespecifieke eigenschappen zoals de opvaart ende resterende bebouwing van de zuivelfabriek (de directeurswoning), maken als ensemble onderdeel uit van het historische verhaal van de plek. Om dit hele verhaal recht te doen, adviseren wij om een onafhankelijke waardestelling voor het hele gebied uit te laten voeren en de relevante bevindingen over de ensemble waarden op te nemen in de monumentenbeschrijving van de schoorsteen.
– Mogelijk heeft de directeurswoning voldoende cultuurhistorische waarde om ook dit onderdeel van devoormalige zuivelfabriek een monumentale status te geven. Een onderzoek hiertoe wordt dan ook van harteaanbevolen.
– Om de bijzondere schoorsteen zo goed mogelijk tot zijn recht te laten komen, zou ook de directeomgeving een opwaardering verdienen. Tijdens het overleg is onder meer gesproken over de uitstraling van de voorgevel van het naastgelegen pand (de oorspronkelijke ramen zijn dichtgezet) en over de inrichting van het terrein (toegangspoort vlak langs de schoorsteen, zicht op de opvaart is niet meer opene.d.). Een verbetering van de directe omgeving op onder meer deze aspecten zal de uitstraling van deschoorsteen nog meer vergroten.
– Hoewel de geschilderde letters ‘Miedema’ van oorsprong niet op de schoorsteen hebben gezeten, beveelt de commissie aan om ook deze te behouden. Deze zijn als tijdslaag een belangrijk onder de
Aan het kanaal in Coevorden staat het restant van de voormalige coöperatieve aardappelmeelfabriek ‘’De Centrale’’. Na de sloop van het grootste deel van de fabriek in 2014 zijn nu alleen nog een deel van de fabrieksgevel en de afgetopte schoorsteen blijven staan.
De betreffende gevel staat er sinds eind jaren veertig en is een van de weinige herinneringen aan het industrieel erfgoed in de gemeente Coevorden. De schoorsteen is in de gevel gebouwd, dat wil zeggen de gevels zijn ter weerszijde tegen de schoorsteen geplaatst, en hebben niet meer de oorspronkelijke hoogte. Gelukkig is de voor de schoorsteen kenmerkende versiering nog steeds aanwezig. De locatie is grotendeels (90 procent) eigendom van een woningbouwcorporatie. Een aannemer is de ander eigenaar.
De schoorsteen en aangrenzende gevel zijn wel aangemerkt zijn als behoudenswaardig (= Beeldbepalend) maar hebben niet de status van gemeentelijk dan wel rijksmonument.
In de voorgevel is nog een gedenksteen aanwezig, welke herinnert aan het bombardement op de fabriek in 1944.
Bestel nu het boek over fabrieksschoorsteenbouw in Nederland. (1775-2017) Samengevat in 462 pagina’s en ruim 800 afbeeldingen. Een trefwoordenregister en een fietsroute langs de Amsterdamse schoorstenen.
